Već duže od decenije, Crna Gora aktivno doprinosi sprovođenju Strategije Evropske unije za Jadransko-jonski region (EUSAIR), učestvujući u zajedničkim projektima, podstičući održivi razvoj i jačajući regionalnu saradnju u okviru makroregije Jadranskog i Jonskog mora. Time se Crna Gora priprema za članstvo u Evropskoj uniji i pokazuje da su zajednički pristup i partnerstvo najbolji način da se odgovori na izazove i iskoriste razvojni potencijali.
EUSAIR je jedna od četiri makroregionalne strategije EU i služi kao strateški okvir za podršku socioekonomskom razvoju Jadransko-jonskog regiona, podstičući saradnju između država članica EU i država kandidata. Strategija je usvojena 18. novembra 2014. godine od strane Evropske komisije, a potvrđena od strane Savjeta ministara EU.
Glavni cilj Strategije je unapređenje ekonomskog i društvenog prosperiteta i rasta u regionu kroz povećanje njegove atraktivnosti, konkurentnosti i povezanosti. EUSAIR ima poseban značaj za države kandidate za članstvo u Evropskoj uniji, jer direktno doprinosi njihovoj integraciji u Evropsku uniju.
Kako je sve počelo
Crna Gora i Evropska unija uspostavile su formalne odnose kroz Proces stabilizacije i pridruživanja u julu 2001. godine, a 15. decembra 2008. godine podnijela zahtjev za članstvo u EU. Pregovori o pristupanju Crne Gore Uniji otvoreni su dvije godine prije uspostavljanja EUSAIR-a, u junu 2012. godine. Pristupanje Crne Gore Evropskoj uniji je ključni državni prioritet od samog početka ovog procesa, a sada je država bliža tom cilju više nego ikad.
„Pristupanje Evropskoj uniji je suštinski transformativan proces. Njegovim okončanjem, Crna Gora će ekonomski, društveno i institucionalno postati dio zajednice najrazvijenijih evropskih država. Zadatak Vlade je da iskoristi sve mogućnosti koje proces evropskih integracija pruža Crnoj Gori, kako bi, kroz sprovođenje kvalitetnih projekata, ojačala ekonomiju i poboljšala životni standard svojih građana. Ambicija Crne Gore je da postane 28. članica Evropske unije do 2028. godine“, ističe ministarka evropskih poslova Maida Gorčević.
U sprovođenju Strategije učestvuje deset zemalja: četiri države članice EU – Grčka, Hrvatska, Italija i Slovenija, pet zemalja kandidata za članstvo – Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Srbija i Sjeverna Makedonija, kao i San Marino. Kada je riječ o ambiciji, motivaciji, posvećenosti i entuzijazmu u zajedničkom EUSAIR putovanju, Crna Gora je ravnopravna sa ostalim državama učesnicama.
Crna Gora – pouzdan partner u sprovođenju EUSAIR-a
U Crnoj Gori, sprovođenjem EUSAIR-a koordiniraju Ministarstvo vanjskih poslova i Ministarstvo evropskih poslova, sa imenovanim nacionalnim koordinatorima koji vode ovaj proces. Posebne odgovornosti unutar pet tematskih stubova ove makroregionalne strategije povjerene su nadležnim ministarstvima i institucijama: Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstvu prosvjete, nauke i inovacija, Ministarstvu ekonomskog razvoja, Ministarstvu ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera, Ministarstvu saobraćaja, Ministarstvu energetike i rudarstva, Ministarstvu pomorstva, Ministarstvu turizma, Ministarstvu kulture i medija, Ministarstvu rada i socijalnog dijaloga, Ministarstvu sporta i mladih, Institutu za biologiju mora, Privrednoj komori i Nacionalnoj turističkoj organizaciji.
U okviru EUSAIR-a, Crna Gora zajedno sa Grčkom koordinira Stubom 1 – Plava održiva ekonomija (ranije Plavi rast) – koji ima za cilj da podstakne održiv plavi i zeleni rast u Jadransko-jonskom regionu kroz jačanje inovacionih ekosistema, podršku održivom ribarstvu i akvakulturi te unapređenje pomorskog i morskog upravljanja, uključujući razvoj vještina.
Makroregionalne strategije nemaju sopstvene izvore finansiranja, već se oslanjaju na postojeće fondove za njihovu realizaciju. Projekat Facility Point pruža podršku sprovođenju EUSAIR-a od 2016. godine. U okviru ovog projekta, Crna Gora koordinira radnim paketom posvećenim izgradnji kapaciteta. Imajući u vidu koliko je razvoj kapaciteta važan i istaknut kao jedan od ključnih elemenata EUSAIR-a, povjerenje ukazano Crnoj Gori da vodi ovaj segment, s jedne strane, i odgovornost za njegovo uspješno sprovođenje, s druge, jasno ukazuju na značaj uloge koju ima naša država.
Crna Gora – prva država kandidat za članstvo u EU koja je predsjedavala EUSAIR-om
Crna Gora je bila prva država kandidat za članstvo u Evropskoj uniji koja je predsjedavala EUSAIR-om, u periodu od juna 2018. do maja 2019. godine. Ovaj značajan iskorak imao je posebnu važnost kako za Crnu Goru tako i za proces proširenja Evropske unije, budući da EUSAIR predstavlja jedan od mehanizama koji podržavaju proces pristupanja EU.
Fokus predsjedavanja Crne Gore bio je usmjeren na Plavi rast i održivi turizam, uz pokretanje finansijskog dijaloga među državama kandidatima za članstvo u EU. Tokom svog predsjedavanja, Crna Gora je zajedno sa nacionalnim koordinatorima ostalih zemalja učesnica radila na uključivanju prioritetnih tema od značaja za Jadransko-jonsku makroregiju u zakonodavne i programske dokumente za finansijsku perspektivu EU 2021–2027.
Tokom predsjedavanja Strategijom, Crna Gora je organizovala više tematskih događaja sa ciljem jačanja regionalne saradnje. U aprilu 2018. godine, Podgorica je bila domaćin sastanka Tematske upravljačke grupe za Stub IV – Održivi turizam. Kasnije te godine, Budva je ugostila dva ključna događaja: 13. novembra održan je sastanak posvećen Stubu III – Kvalitet životne sredine, a potom i okupljanje Tematske grupe za Stub I – Plavi rast.
Tom prilikom, istaknuto je da je Crna Gora snažno posvećena ispunjavanju prioriteta predsjedavanja, posebno u oblastima promocije plavog rasta, turizma i integrisanog upravljanja obalom. U skladu sa ciljevima koje postavlja EUSAIR, crnogorski partneri su učestvovali u realizaciji 15 projekata izabranih u okviru prvog poziva za dostavljanje prijedloga u transnacionalnom programu ADRION, ukupne vrijednosti od 1,6 miliona eura. Među njima se posebno izdvaja projekat PORTODIMARE, koji ima za cilj jačanje kapaciteta za prekogranična rješenja u oblasti ekološke ranjivosti, fragmentacije i očuvanja ekosistemskih usluga u Jadransko-jonskom području.
Tokom predsjedavanja, Crna Gora je bila domaćin Četvrtog foruma o Strategiji EU za Jadransko-jonski region i Druge zajedničke konferencije privrednih komora, gradova i univerziteta Jadransko-jonskog regiona, održanih u Budvi 7. i 8. maja 2019. godine.
Crna Gora – zemlja koja je ekološki opredijeljena svojim ustavnim određenjem
Težnje Crne Gore ka članstvu u Evropskoj uniji zahtijevale su ispunjavanje ekoloških kriterijuma utvrđenih u Poglavlju 27 – Životna sredina i klimatske promjene. Akcionim planom, usvojenim u februaru 2021. godine, definisana je 251 obaveza, među kojima i uspostavljanje zaštićenih morskih područja.
Kao rezultat napora usmjerenih na zaštitu morskih i obalnih ekosistema, jačanja kapaciteta kroz EUSAIR i regionalne projekte, Vlada Crne Gore je, u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode, donijela odluke o proglašenju pet morskih zaštićenih područja: tri su proglašena 2021. godine – Park prirode Platamuni, Park prirode Katič i Park prirode Stari Ulcinj, a dva 2024. godine – Sopot i Dražin vrt.
Temelji zaštite mora postavljeni su kroz Nacionalnu strategiju integralnog upravljanja obalnim područjem i Nacionalnu strategiju biodiverziteta sa akcionim planom. Ministarstvo ekologije organizovalo je javne rasprave i konsultacije radi prikupljanja mišljenja i obezbjeđivanja transparentnosti u procesu donošenja odluka. U područjima poput Katiča, lokalne zajednice, uključujući ribare, bile su aktivno uključene u rasprave o granicama i planovima upravljanja zaštićenim morskim područjima, što je dovelo do rješenja koja predstavljaju ravnotežu između ciljeva zaštite prirode i osiguranja egzistencije lokalnog stanovništva.
Uz podršku Globalnog fonda za životnu sredinu (GEF), sprovedene su opsežne procjene morskog biodiverziteta, kojima su utvrđena ekološki značajna područja pogodna za zaštitu. Tokom istraživanja su otkriveni ključni morski stanišni tipovi, kao što su livade Posidonia oceanica i koraligena staništa u Platamunima, kao i značajne populacije zaštićene vrste korala Savalia savaglia u Bokokotorskom zalivu.
Dokumentarni film „Povratak moru“, nastao u okviru ove inicijative, prikazuje prirodne ljepote i ekološki značaj crnogorskog podmorja, naglašavajući važnost očuvanja mora. Film prikazuje ribare, svjetioničare i članove lokalnih zajednica iz opština Bar, Ulcinj, Budva i Kotor, koji dijele svoja iskustva i stavove o značaju zaštite mora.
Institut za biologiju mora u Kotoru – doprinos stubu Plave održive ekonomije
Institut za biologiju mora u Kotoru, koji djeluje u sastavu Univerziteta Crne Gore, ima ključnu ulogu u ostvarivanju ciljeva Strategije EU za Jadransko-jonski region, naročito u okviru Stuba 1 – Plava održiva ekonomija. Institut je član nacionalne Radne grupe za sprovođenje EUSAIR-a, a njegov doprinos obuhvata istraživanje, zaštitu, edukaciju i regionalnu saradnju u cilju promocije održivog morskog razvoja.
Institut je razvio inovativne metode za praćenje morskih ekosistema, poput korišćenja otkucaja srca školjki kao bioindikatora kvaliteta vode. Ovaj pristup predstavljen je na sastanku o upravljanju pametnim strategijama specijalizacije u okviru EUSAIR-a, gdje je istaknuta njegova primjenljivost za ekološki monitoring.
U sklopu Instituta osnovan je Centar za zaštitu morskog biodiverziteta „Akvarijum Boka“ u Kotoru, a 2021. godine je otvoren i javni akvarijum, koji funkcioniše kao obrazovna i istraživačka ustanova, posvećena očuvanju morskog biodiverziteta i podizanju svijesti javnosti. To je prvi i jedini javni akvarijum u Crnoj Gori, koji je u prva tri mjeseca posjetilo više od 8.000 ljudi.
Institut je učestvovao u brojnim projektima finansiranim iz EU fondova, među kojima su: SHAREMED – projekat usmjeren na jačanje kapaciteta za rješavanje ekoloških prijetnji u Sredozemnom moru; SA SKILLS – projekat koji ima za cilj unapređenje dostupnosti stručnih znanja i vještina na tržištu rada, naročito u sektorima plave ekonomije poput morske biotehnologije i turizma; FOOD4HEALTH – projekat usmjeren na unapređenje konkurentnosti malih i srednjih preduzeća i lakši pristup tržištu kroz poboljšanje proizvodnih tehnika, prenos i primjenu evropskih standarda kvaliteta, te valorizaciju tradicionalnih prehrambenih i ribarskih proizvoda.
Ova ustanova organizuje i radionice o problemu invazivnih i stranih vrsta u morskom okruženju, podstičući regionalnu saradnju i razmjenu znanja.
Kroz ove inicijative i aktivnosti, Institut za biologiju mora u Kotoru značajno doprinosi ostvarivanju ciljeva održivog razvoja i zaštite životne sredine u okviru EUSAIR-a, promovišući saradnički pristup očuvanju mora u Jadransko-jonskom regionu.
Tvrđava Španjola – simbol kulturnog nasljeđa i kreativne budućnosti
Na visini od 170 metara iznad mora, Tvrđava Španjola dominira Bokokotorskim zalivom. Izgradnju su započeli Španci 1538. godine, a dovršili Osmanlije 1548, nakon čega je tvrđava doživjela brojne prepravke pod Venecijancima, Austro-Ugarima i drugim vladarima. Njena bogata istorija čini je značajnim kulturnim spomenikom ne samo za Crnu Goru, već i za cijeli Jadransko-jonski region.
U okviru projekta „SA CREATIVITY“, koji je sufinansiran kroz program saradnje Interreg IPA Južni Jadran 2021–2027 i započet u novembru 2024. godine, Tvrđava Španjola biće obnovljena i pretvorena u savremeni kreativni hab, koji će podsticati kulturne aktivnosti i turizam. Obnovljena tvrđava postaće „kulturni svjetionik“ za lokalnu zajednicu i turiste i služiće kao platforma za povezivanje mladih kreativnih preduzetnika i inovativnih startapa iz regiona, podstičući saradnju u oblastima očuvanja kulturne baštine i umjetnosti. Vrijednost radova u prvoj fazi iznosi 2,5 miliona eura, od čega je 1,6 miliona obezbijeđeno iz EU IPA fondova, dok je ostatak sredstava izdvojen iz nacionalnog budžeta.
Pored infrastrukturnih ulaganja uz podršku EU fondova, Crna Gora jača i svoje kapacitete u oblasti održivog turizma, razvijajući sadržaje i događaje usmjerene na brzorastuće segmente i ciljne grupe, poput kreativne i digitalne ekonomije i digitalnih nomada.
Kao primjer ovih napora, i zahvaljujući finansijskoj i strateškoj podršci Evropske unije u okviru projekta STAR, finansiranog kroz IPA III Program prekogranične saradnje Bosna i Hercegovina – Crna Gora 2021–2027, Bokokotorski zaliv je od 14. do 17. oktobra 2025. godine bio domaćin petog izdanja Prekogranične konferencije o zajedničkom radu (CBCC) – vodećeg regionalnog događaja za digitalne nomade, udaljene profesionalce, zajednice koje dijele radne prostore i inovatore u oblastima kreativne i digitalne ekonomije, u organizaciji IPC Tehnopolis i Nacionalne turističke organizacije Crne Gore.
Tekst je prilagođen i preveden sa zvanične stranice Strategije EU za Jadransko-jonski region: www.adriatic-ionian.eu.