Pregovori o pristupanju su pregovori o uslovima pod kojim država kandidat pristupa Evropskoj uniji i njenim osnivačkim ugovorima, a koji se nakon završetka pregovora utvrđuju međunarodnim ugovorom između država članica Evropske unije i države kandidata, tzv. Ugovorom o pristupanju.
Pristupni pregovori se vode na osnovu pregovaračkog okvira koji određuje metod i vodeće principe pregovora, u skladu sa Zaključcima Evropskog savjeta od decembra 2004. Pregovori se vode u okviru Međuvladine konferencije u kojoj učestvuju države članice EU s jedne i država kandidat s druge strane. Tokom pregovora, pregovaračke pozicije Evropske unije zastupa predsjedavajući Savjeta Evropske unije, dok sa strane države kandidata to čini državna delegacija.
Stupanje u članstvo Evropske unije uslovljeno je prihvatanjem svih prava i obaveza na kojima se zasniva Evropska unija i njen institucionalni okvir, obuhvaćenih pod pojmom pravne tekovine.
Najvažniji elementi pravne tekovine su:
• primarno zakonodavstvo – osnivački ugovori
• sekundarno zakonodavstvo – uredbe, direktive, odluke, preporuke i mišljenja
• drugi izvori prava – presude Evropskog suda pravde, opšta pravna načela, međunarodni ugovori
• ostali akti – rezolucije, izjave, preporuke, smjernice, zajedničke akcije, zajedničke pozicije i ostalo
Pravna tekovina EU je podijeljenja u 35 tematskih poglavlja, dok Crna Gora pregovara u okviru 33 poglavlja pravne tekovine. Do ulaska u članstvo u EU svaka država kandidat dužna je da preuzme cijelu pravnu tekovinu Evropske unije i bude sposobna za njenu efikasnu primjenu. Ako država kandidat do trenutka stupanja u članstvo zbog opravdanih razloga ne može u potpunosti prihvatiti i primijeniti pravnu tekovinu u pojedinom poglavlju pregovora, može zatražiti tzv. prelazna razdoblja, koja čine dodatna vremenska razdoblja za potpuno usklađivanje nacionalnog zakonodavstva sa pravnom tekovinom Evropske unije na određenom području i nakon pristupanja u članstvo u Evropskoj uniji. Zatražena prelazna razdoblja moraju biti vremenski i sadržajno ograničena i ne smiju narušavati slobodu tržišne konkurencije ili uticati na funkcionisanje unutrašnjeg tržišta Evropske unije. U određenim slučajevima državama kandidatima su bila odobrena i izuzeća (derogacije) kao trajna odstupanja od primjene pravne tekovine na određenom području. Potrebno je naglasiti kako prelazna razdoblja za primjenu pravne tekovine mogu biti dogovorena i u interesu Evropske unije.
Otvaranjem pregovora o pojedinom poglavlju započinje sadržajna faza pregovora tokom koje se pregovara o uslovima pod kojima će država kandidat prihvatiti, primijeniti i sprovesti pravnu tekovinu Evropske unije u tom poglavlju, uključujući prelazna razdoblja koja je eventualno zatražila. Sadržajni pregovori vode se na osnovu pregovaračkih pozicija EU i države kandidata, koje se pripremaju za svako pojedinačno poglavlje pregovora. Pregovori o pristupanju su definisani i brojnim uslovima EU kroz pojedinačna pregovaračka poglavlja, a zahtijevaju intenzivnu komunikaciju sa institucijama Evropske unije i to prvenstveno sa Evropskom komisijom, kao i internu komunikaciju među crnogorskim institucijama i akterima civilnog društva. Tok pregovora je takođe uslovljen i prioritetima na agendi Evropske unije, odnosno prioritetima države članice koja na šestomjesečnom nivou predsjedava Savjetom EU.
Pregovori su obilježeni prvenstveno napretkom u pregovaračkim poglavljima 23 – Pravosuđe i temeljna prava i 24 – Pravda, sloboda i bezbijednost. Evropska unija je poučena iskustvom poslednjih talasa proširenja pooštrila uslove pristupanja zemalja Zapadnog Balkana, a postizanje bilansa rezultata u ovim poglavljima je od ključnog značaja za dalji tok pregovora.
EU je na Samitu održanom u Solunu naglasila svoju nedvosmislenu podršku evropskoj perspektivi zemalja Zapadnog Balkana. Važna poruka koja je poslata sa samita u Solunu jeste i da za zemlje regiona EU uvodi kriterijum “napredovanje na osnovu individualnih zasluga”, što znači da će zemlje regiona ka EU napredovati na osnovu toga koliko su postigle na izgradnji demokratskih institucija koje garantuju vladavinu prava, uspostavljanju tržišne ekonomije i od njihovih kapaciteta da preuzmu sve obaveze koje proističu iz članstva u EU. U cilju intenziviranja pregovora o pristupanju, Evropska unija je u februaru 2018. usvojila „Kredibilnu perspektivu proširenja za Zapadni Balkan i veći angažman Evropske unije u tom regionu” (Strategija), kojom se potvrđuje evropski put za Zapadni Balkan i evropska budućnost regiona kao geostrateške investicije u stabilnu, snažnu i ujedinjenu Evropu baziranu na zajedničkim vrijednostima. U Strategiji se navodi da bi do 2025. evropska porodica zemalja mogla dobiti pojačanje u smislu većeg broja država članica, ali i da će brzina napredovanja na tom putu zavisiti od pojedinačnog napretka i konkretnih rezultata svake zemlje u regionu. Kao i do tada, Evropska komisija insistira na vidljivom napretku u oblasti vladavine prava, konkurentnosti, regionalnoj saradnji i pomirenju. Između ostalog, dokumentom je takođe prepoznat značaj rješavanja bilateralnih sporova između zemalja Regiona, kao i jačanje podrške građana u procesu pristupanja EU. Kada je u pitanju pregovarački okvir za Crnu Goru i za Srbiju, u dokumentu je u posebnom fokusu potreba reforme vladavine prava. U dijelu komuniciranja pregovora o pristupanju, u Strategiji je naglašeno da mogućnosti i izazovi pregovaračkog procesa moraju biti jasno komunicirani kako u regionu, tako i u cijeloj Evropskoj uniji.
Polazeći od strateške opredijeljenosti ka evropskoj perspektivi Zapadnog Balkana, koja je izražena na samitu u Solunu iz 2003, a potom potvrđena u Strategiji proširenja iz februara 2018, Evropska unija je u februaru 2020. usvojila prijedlog Nove metodologije pristupanja (Unapređenje procesa pristupanja – vjerodostojna perspektiva EU za Zapadni Balkan), s namjerom da proces pristupnih pregovora učini dinamičnijim i kredibilnijim. U dokumentu se navodi da će pregovori o ključnim reformama biti otvarani prvi, a zatvarani poslednji te da će napredak u ovim oblastima odrediti ukupan tok pregovora, što u suštini ne predstavlja novitet jer se i prema ovom modelu pregovaračka poglavlja 23 i 24 stavljaju u srž pregovaračkog procesa. Od metodologije se da očekuje da politička priroda procesa bude na centralnom mjestu, te da se obezbijedi snažnije političko upravljanje i angažovanje na visokom nivou od strane država članica.
Nakon završetka pregovora po svakom pojedinačnom poglavlju, Evropska komisija na osnovu nacrta Ugovora, a prije njegovog potpisivanja, mora donijeti konačno mišljenje o zahtjevu za članstvo države kandidata (Izvještaj sa presjekom stanja i ocjenom cjelokupne spremnosti zemlje kandidata da preuzme obaveze koje proizilaze iz članstva u EU). Savjet EU na kraju donosi jednoglasnu odluku o prihvatanju nove države članice i njenog zahtjeva za članstvo. Da bi Ugovor o pristupanju stupio na snagu, potrebno je da ga ratifikuju nacionalni parlamenti država članica i države pristupnice. Stupanjem na snagu Ugovora o pristupanju, obično na utvrđeni datum, pod uslovom da je završen proces ratifikacije, država kandidat postaje članica Evropske unije.
