U toku minule decenije, evropska demokratija je periodično i u različitim okvirima bila pod prijetnjom sve veće polarizacije, dezinformisanosti, populizma, pa čak i isključivih tendencija određenih političkih struktura. Samim tim je razumijevanje Evropske unije (EU) kao unije zajedničkih demokratskih vrijednosti bilo pod pritiskom. Brojni krizni obrti, počevši od finansijske krize, migracija, preko izazova koje je donio Bregzit, do pandemije virusa COVID-19 kao najvećeg globalnog izazova savremenog doba, doveli su u pitanje jedinstveni model EU i time podstakli njene lidere da promisle o izazovima sa kojima se EU kao politički projekat, ali i jedinstvena zajednica naroda, suočava u 21. vijeku. U takvoj pozadini, ali i iz temelja samog evropskog projekta, postalo je jasno da EU mora biti odlučnija i preduzimljivija u globalnom prostoru kako bi promovisala svoje vrijednosti i standarde, ali i otvorenija da oslušne zabrinutosti i ambicije građana i odgovori na njih.
Podučena brojnim izazovima sa kojim se suočavala još od svog osnivanja, ali i izlazila snažnija, EU je spremna da se suoči sa budućnošću i dođe do odgovora na zadatke koji su specifični za našu generaciju, a tiču se, prije svega zelene agende, digitalne trancizije, konkurentnosti evropske industrije, suzbijanja nejednakosti i jačanja otpornosti same Evrope. U tom smjeru, proistekla je ideja o Konferenciji o budućnosti Evrope kao novom prostoru u okviru kojeg će evropski građani, bez obzira na državljanstvo, profesiju ili starosnu dob, imati svoj glas u tome kako vide Evropu i na koji način je treba reformisati. Konferencija za budućnost Evrope je, zaista, zamišljena kao široki forum građana, civilnog društva i organizovanih interesnih grupa koje će Konferenciju preokrenuti u jednu istinski demokratsku i participatornu platformu za oblikovanje snažnije Evrope.
Konferencija je zajednički poduhvat Evropskog parlamenta (EP), Savjeta EU i Evropske komisije (EK), stoga će i Konferencija biti pod nadležnošću tih institucija koje predstavljaju predsjednici EK, EP i premijeri zemalja na čelu rotirajućeg predsjedavanja Savjetom u svojstvu zajedničkog predsjedništva. Ove tri institucije su iskazale spremnost da Konferenciju pretvore u snažan mehanizam u okviru kojeg će se čuti glas svih Evropljana, kao i da, na temelju njihovih preporuka, preduzmu dalje korake u okviru svojih nadležnosti. Ideju o mogućnosti građana da se izjasne o tome kakvu Evropu žele, artikulisao je predsjednik Francuske Emanuel Makron neposredno pred izbore za EP u 2019. u otvorenom pismu adresiranom evropskim građanima i napisanom na svim zvaničnim jezicima EU. Apostrofirajući potrebu i trenutak za obnovu Evrope, Makron je predložio da se projekat obnove EU oslani na tri ambicije: slobodu, zaštitu i napredak.[1]
Iako izazovan, ovaj projekat je svakako došao u pravo vrijeme, govoreći s aspekta pogleda građana na EU i njenu funkcionalnost, osnosno u vrijeme euroskepticizma koji pulsira već određeni niz godina širom Evrope i svijeta. Stoga je jasno da su pogled i osjećanje građana prema viziji Konferencije za budućnost Evrope ključni imajući u vidu da će, ukoliko se njihov doprinos uzme ozbiljno, biti spremni da ulože svoje napore u dobar ishod. Izbori za Evropski parlament u maju 2019. su, u tom kontekstu, bili više nego jasan dokaz da su građani EU zainteresovani za promjene jer je, prvi put u istoriji evropske integracije, učešće građana na izborima za EP bilo tako značajno. U svjetlu pozitivnog rezultata pro-evropskih snaga u izbornom procesu, Francuska i Njemačka su u novembru 2019. predstavile non-pejper o Konferenciji sa ključnim smjernicama tog projekta kao „neophodne i hitne“ inicijative koja će adresirati sva aktuelna pitanja kako bi usmjerila budućnost Evrope ka ujedinjenijoj i nezavisnoj EU.[2] To je podstaklo i novu predsjednicu EK Ursulu fon der Lejen da se, u svojim političkim smjernicama, opredijeli za osnivanje Konferencije za budućnost Evrope.[3] Prema posebnom istraživanju Eurobarometra[4], sprovedenom od 22. oktobra do 20. novembra 2020. u 27 država članica, a u kome je učestvovalo više od 27.000 građana, pokazalo je da većina građana EU podržava pokretanje Konferencije o budućnosti Evrope i potrebu da se glas građana više uvažava u procesu donošenja važnih društvenih i političkih odluka u EU.
Potpisivanjem Zajedničke Deklaracije o Konferenciji o budućnosti Evrope[5] 10. marta 2021, evropski lideri su se obavezali na sprovođenje ovog velikog panevropskog demokratskog projekta bliskom građanima čiji je cilj da, na osnovu otvorene, inkluzivne i transparentne rasprave sa građanima o nizu prioriteta i izazova, osmisli bolju evropsku budućnost. Deklaraciju su potpisali predsjednik Evropskog parlamenta David Sasoli, premijer Portugala Antonio Kosta i predsjednica Evropske komisije Ursula fon der Lejen, čime su se i formalno stekli uslovi za početak Konferencije. Konferencija je prvobitno planirana za 9. maj 2020, na Dan Evrope, ali je zbog pandemije COVID – 19 odgođena za 9. maj 2021, Dan Evrope. Konferenciju za budućnost Evrope su, u zgradi Evropskog parlamenta, u Strazburu, dakle, svečano i simbolično na dan godišnjice Šumanove deklaracije, otvorili francuski predsjednik Emanuel Makron, predsjednik EP David Sasoli, predsjednica Ursula von der Lejen i portugalski premijer Antonio Kosta.[6] Kopredsjedavajući Izvršnog odbora D. Šuica, A. P. Zakarijas i G. Verhofštat su odgovarali na pitanja oko 500 građana iz država članica koji su virtuelnim putem imali priliku da učestvuju. U dvorani je bilo 27 studenata iz svih država članica koji učestvuju u programu studentske razmjene Erasmus+.
Konferencija za budućnost Evrope, zasigurno, može biti inovativni model obnove EU, ali su i ključni akteri i stručna javnost svjesni da je potrebno uložiti sve moguće napore da taj ambiciozan cilj bude uspješan, imajući u vidu ranije slične inicijative kao što je Konferencija u Mesini (1955) i Konvencija o budućnosti Evrope (2001), koje su takođe bile svojevrsni inovativni mehanizmi za prevazilaženje specifičnih kriza evropske ideje i koje su omogućile promjene političke dinamike kroz nove institucionalne metode. Međutim, iako različiti ishodi navedenih inicijativa podstiču debatu o uspješnosti Konferencije za budućnost Evrope, nesumnjivo je da kreatori novog evropskog projekta obnove mogu izvući značajne pouke i nadgraditi proces evropske integracije kroz hrabre i inovativne poteze. Neki analitičari smatraju da je krajnji cilj Konferencije inoviranje evropskog zakonodavstva koje će voditi promjenama temeljnih ugovora EU, što je vrlo kompleksno pitanje i zahtijeva konsenzus svih 27 članica. S druge strane, mnogi cijene da uspjeh Konferencije treba da bude u usmjeravanju novih ideja i institucionalizaciji demokratskih inovacija, kao i otvorenijem učešću građana na transnacionalnom forumu kreiranja evropskih politika.[7] Važno je istaći da u Zajedničkoj izjavi EP, EK i Savjeta, kojom se definiše mandat Konferencije, ne postoji osvrt na promjenu temeljnih ugovora, dok predstavnici Izvršnog odbora Konferencije ne prejudiciraju ni jedno rješenje, odn. ne odbijaju mogućnost tih izmjena, imajući u vidu da će sve zavisiti od glasa građana. [8]
Govoreći o budućnosti evropskog projekta i potrebe osvježavanja ideje evropske integracije, proces proširenja, kao jedna od najuspješnijih politika EU, zapravo, predstavlja suštinsku i reformsku bit Evrope, te je, stoga, pitanje uspješnosti te politike uvijek i nepobitno vezano za dalju sudbinu zemalja Zapadnog Balkana. Iako je u samom kreiranju Konferencije za budućnost Evrope postojala jasna podrška evropskih lidera za uključivanje država kandidata u projekat Konferencije, u samoj Deklaraciji Konferencije otvorenost za njihovo formalno učešće je izostalo.
Kompleksnost koju nosi potreba za reformom evropske ideje s jedne i proces proširenja s druge strane, svakako, podstiče razmišljanja o tome kako treba nastaviti dalje i na koji način i države kandidati mogu podržati proces promjena EU čiji sastavni dio žele da budu. Upravo je u tome odgovor na pitanje zašto je bitno da države kandidati učestvuju na određeni način u kreiranju evropske budućnosti. Uprkos teoriji o zamoru od proširenja i znatno dužeg pregovaračkog procesa država Zapadnog Balkana, nepobitna je činjenica da je ovaj prostor svojevrsno „unutrašnje dvorište EU“ te je, stoga, strateški važno i za ZB i za evropske partnere da se proces proširenja EU nastavi. Dakle, proces reformisanja EU je istovremeno dobra prilika da se obnovi polet u politici proširenja. U tom smjeru je i ranije iskazana podrška EP o mogućnosti država kandidata da budu na odgovarajući način uključene u debatu o evropskoj budućnosti u okviru Rezolucije o Konferenciji za budućnost Evrope usvojenoj u januaru 2020[9], ali i podrška Višegradske grupe – Poljske, Mađarske, Češke i Slovačke.[10] Konačno, u obnovljenoj inspiraciji za promjenama, podrška uključivanju država kandidata stiže sa različitih evropskih adresa usmjeravajući na potrebu za aktivnim djelovanjem država kandidata u Konferenciji kako bi se i njihov glas čuo i, u krajnjem, kako bi pomogli oblikovanju evropske budućnosti. Tako je i 21. maja 2021. vrlo značaj podsticaj došao od šefova diplomatija Austrije, Mađarske, Poljske, Češke i Slovačke koji su potpisali Non-pejper kojim se afirmiše budućnost i učešće zemalja regiona Zapadnog Balkana u radu Konferencije za budućnost Evrope. Vlade ovih pet zemalja su, na taj način, i formalno apostrofirale značaj mogućnosti pružene budućim građanima EU da kreiraju stvarnost Evrope i potrebu država članica o dubokom prožimanju same budućnosti EU i Zapadnog Balkana. Non-pejper, upravo suštinski, skreće pažnju na činjenicu i da se tematika definisana Poslovnikom[11] Konferencije prepliće sa prioritetima Zapadnog Balkana, te se, stoga, ohrabruje adekvatna i kreativna inkluzija zapadno-balkanskih partnera u okvir Konferencije. Sigurno je da bi građani sa ovih prostora imali šta da saznaju, ali i osmisle i kažu o temama kao što su: izgradnja zdravog kontinenta, borba protiv klimatskih promjena, ekonomija u interesu građana i građanki, socijalna pravednost, jednakost i međugeneracijska solidarnost, digitalna transformacija Evrope, evropska prava i vrijednosti, vladavina prava, izazovi migracija, bezbjednost, snaženje demokratskih procesa, itd. Dostupnosti i otvorenosti Konferencije za sve građane evropskog kontinenta u prilog ide Višejezična digitalna platforma koja će biti glavno čvorište za doprinose građana i građanki i informacije u razičitim djelovima Konferencije zamišljen kao interaktivni alat za razmjenu ideja i doprinosa sa brojnih događaja koji se održavaju pod okriljem Konferencije, kao i za raspravu o njima. Svi doprinosi će se putem ovog otvorenog digitalnog alata prikupljati, analizirati, pratiti i objavljivati, čime se obezbjeđuje potpuna transparentnost. U evropskom duhu, Platforma je otvorena za sve građane i građanke, civilno društvo, socijalne partnere, javne institucije. Događaji organizovani u okviru Konferencije će biti raznovrsni i obuhvatiće građanske panele u lokalnoj, nacionalnoj, regionalnoj ili evropskoj ravni, u formi fizičkih okupljanja ili digitalnom okruženju.
Učešće država kandidata je, konačno, višestruko važno iz ugla međuzavisnosti regiona i EU i činjenice da Konferencija može da bude važno političko sredstvo za podsticanje dinamike procesa proširenja. Drugo, vrlo je važno iskustvo diskutovanja važnih pitanja na nivou EU za države kandidate kao buduće ravnopravne učesnike evropskog političkog foruma. Dalje, značaj tema o kojima će se diskutovati skoro da zahtijeva određenu vrstu učestvovanja država kandidata u cilju afirmisanja svojih ciljeva, ali i pronalaženja rješenja na sopstvene izazove. Konačno, pitanje izgradnje povjerenja između evropske strane i onih koji pregovaraju, jedno je od važnih elemenata ukupnog procesa proširenja u čemu, nesumnjivo, može doprinijeti proaktivni odnos obije strane i mogućnost iskazivanja vizije o mnogim važnim temama u okviru Konferencije. U tom duhu, kako je pitanje proširenja EU ključno za dalji prosperitet Zapadnog Balkana i njegove dugoročne stabilnosti, tako prostor za njihov glas u okviru Konferencije za budućnost Evrope može biti inspiracija za dinamičnije promjene na njihovom evropskom putu.
Autorka: Melita Rastoder-Ljajić, Kancelarija za evropske integracije
[1] https://www.elysee.fr/en/emmanuel-macron/2019/03/04/for-european-renewal
[2] Franco-German non-paper on key questions and guidelines: Conference on the Future of Europe, 25 November 2019.
[3] European Commission President candidate Ursula von der Leyen, “A Union that strives for more: My Agenda for Europe. Political Guidelines for the Next European Commission 2019-2024”, 16 July 2019, 19.
[4] br. 500 Budućnost Evrope, https://balkans.aljazeera.net/news/world/2021/3/10/eurobarometar-evropljani-podrzavaju-konferenciju-o-buducnosti-evrope
[5] https://futureu.europa.eu/uploads/decidim/attachment/file/12/HR_-_ZAJEDNIC%CC%8CKA_IZJAVA_O_KONFERENCIJI_O_BUDUC%CC%81NOSTI_EUROPE.pdf
[6] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_21_2403
[7] https://www.cnbc.com/2021/05/11/what-is-the-conference-on-the-future-of-europe-.html
[8] https://www.tportal.hr/vijesti/clanak/konferencija-o-buducnosti-europe-promjene-ugovora-otvoreno-pitanje-20210419
[9] https://europeanwesternbalkans.rs/rezolucija-ep-kandidati-bi-trebalo-da-ucestvuju-u-konferenciji-o-buducnosti-evrope/
[10] https://europeanwesternbalkans.rs/premijeri-visegradske-grupe-podrzali-ucesce-zapadnog-balkana-na-konferenciji-o-buducnosti-evrope/
[11] https://futureu.europa.eu/uploads/decidim/attachment/file/9277/sn02700.hr21.pdf
