Poglavlje Trans-evropske mreže ima za cilj postizanje bolje međupovezanosti i interoperabilnosti saobraćajnih i energetskih sistema u okviru EU s mogućnošću uključivanja trećih zemalja. Primjenom pravne tekovine iz ovog poglavlja, EU obezbjeđuje finansijsku pomoć iz kohezionih i strukturnih fondova EU, u svrhu izgradnje i unaprjeđenja trans-evropskih saobraćajnih i energetskih mreža. Zbog svojih praktičnih vrijednosti i direktnih koristi za građane, oblasti saobraćaja i energetike zauzimaju važno mjesto u politikama EU, a ovo poglavlje omogućuje njihovu punu valorizaciju.
Poglavlje se dijeli na dvije podoblasti: trans-evropsku saobraćajnu i trans-evropsku energetsku mrežu. Trans-evropska saobraćajna mreža ima cilj da poveže glavne gradove, ekonomske centre, luke i aerodrome s udaljenijim područjima kako u nacionalnim državama, tako i širom EU. Trans-evropska energetska mreža predstavlja mrežu energetskih sistema na teritoriji EU s ciljem obezbjeđenja sigurnog snabdijevanja energentima i proširenja energetskog tržišta. Najzad, trans-evropskim mrežama se teži postići da cijela EU bude pokrivena kvalitetnom i funkcionalnom saobraćajnom mrežom puteva, pruga, luka i aerodroma, kao i mrežom preko koje će se nesmetano i sigurno vršiti prenos energenata, prvenstveno električne energije i gasa.
Pravni osnov ovog pregovaračkog poglavlja čine članovi 170-172 Ugovora o funkcionisanju EU, odnosno Lisabonskog ugovora. Ovim članovima je propisano podsticanje međupovezanosti i međusobno funkcionisanje nacionalnih mreža, kao i pristup tim mrežama, posebno kroz potrebu da se povežu ostrvski regioni, regioni bez izlaza na more i krajnji regioni sa središnjim regionima Unije. Takođe, definisana je mogućnost da Unija sarađuje s trećim zemljama na podsticanju projekata od zajedničkog interesa i obezbjeđivanju međusobnog funkcionisanja mreža.
Pored toga, EU je tokom 2013. usvojila novu pravnu tekovinu o ovom poglavlju. Nju čine tri propisa: Regulativa 1315/2013 o smjernicama Unije za razvoj trans-evropskih saobraćajnih mreža, Regulativa 1316/2013 o uspostavljanju Instrumenta za povezivanje Evrope (“CEF”) i Regulativa 347/2013 o smjernicama za trans-evropsku energetsku infrastrukturu.
Regulativa o uspostavljanju smjernica za razvoj trans-evropske saobraćajne mreže koja obuhvata dvoslojnu strukturu: sveobuhvatnu mrežu (comprehensive network) i osnovnu mrežu (core network) koja je uspostavljena na osnovu sveobuhvatne mreže.
Sveobuhvatna mreža se sastoji od svih postojećih i planiranih saobraćajnih infrastruktura trans-evropske saobraćajne mreže, kao i od mjera kojima se podstiče djelotvorna i društveno i ekološki održiva upotreba takve infrastrukture. Planirani rok za izgradnju je 31. XII 2050. Sveobuhvatna mreža bi trebalo da pokriva cijelu Evropu, uključujući udaljene i zabačena područja, osiguravajući tako dostupnost i povezivost u svim regionima EU.
Osnovna mreža predstavlja podskup sveobuhvatne mreže i sastoji se od strateški najvažnijih dionica sveobuhvatne mreže. Osnovna mreža je koncentrisana na one dijelove TEN-T mreže s najvećom evropskom dodatom vrijednošću: prekogranične nedostajuće saobraćajne veze, ključna uska grla i multimodalna čvorišta. Planirani rok za završetak je 31. XII 2030.
Kad je u pitanju saobraćajna infrastruktura, krovni dokument politike djelovanja EU prema zemljama Zapadnog Balkana predstavlja Memorandum o razumijevanju za razvoj osnovne regionalne transportne mreže u jugoistočnoj Evropi (South East European Transport Obervatory Memorandum – SEETO MoU) koji su u Luksemburgu, 11. VI 2004. potpisale vlade Republike Albanije, Bosne i Hercegovine, Republike Hrvatske, Republike Srbije, Crne Gore, Makedonije i Kosova s jedne i Evropska komisija s druge strane. Cilj SEETO jeste promovisanje saradnje na razvoju glavne i pomoćne infrastrukture na multimodalnoj SEETO sveobuhvatnoj mreži i jačanje lokalnih kapaciteta za sprovođenje investicionih programa, kao i sakupljanje podataka i analiza o SEETO sveobuhvatnoj mreži;
Poseban napredak u okviru ove saradnje postignut je uvrštavanjem Sveobuhvatne mreže SEETO u indikativno proširenje transevropskih transportnih mreža na zemlje Zapadnog Balkana kroz Regulativu 1315/2013. To znači da je Crnoj Gori, iako ne može da primjenjuje propise ovog poglavlja do dana pristupanja, omogućeno da se priključi sveobuhvatnoj trans-evropskoj saobraćajnoj mreži i da već sada može da kandiduje projekte koji će se finansirati iz fondova EU.
Berlinski proces, koji je otpočeo u avgustu 2014. i koji su podržale države članice EU, dao je posebnu dimenziju ovom poglavlju. Tokom minulih godinu dana, održan je niz sastanaka visokih zvaničnika EK i predsjednika vlada Zapadnobalkanske šestorke u cilju identifikovanja ključnih projekata koji će imati regionalni značaj, kao i definisanje načina na koje će se ti projekti realizovati. Na sastanku u Berlinu je usvojen konačan predlog nove metodologije Zapadnobalkanskog investicijskog okvira (ZIO), kao glavnog mehanizma posredstvom kojeg će biti sprovedena finasnijska podrška EU za ovaj region na sedmogodišnjem nivou. Novi metodološki pristup podrazumijeva da zemlje korisnice ovog finansijskog instrumenta imaju više mogućnosti da odlučuju o prioritetnim projektima i da će sredstva iz fondova EU biti dostpuna kako za pripremu projektne dokumentacije, tako i za realizaciju infrastrukturnih projekata od regionalnog značaja.
U okviru ove saradnje, uporedo s dostavljanjem Nacrta pregovaračke pozicije EU o ovom poglavlju, u aprilu 2015., Crna Gora je predložila saobraćajne pravce koji će biti dijelovi trans-evropske mreže na teritoriji Crne Gore. Kad je riječ o drumskom saobraćaju, predložen je SEETO putni pravac 4: autoput Bar-Boljare (granica s Republikom Srbijom) i SEETO putni pravac 1: jadransko-jonski koridor (primorska
varijanta, odnosno trasa brze saobraćajnice duž crnogorskog primorja), odnosno veza s Republikom Hrvatskom i Republikom Albanijom. U dijelu željezničkog saobraćaja predloženi su SEETO pravac 4: pruga Bar-Vrbnica (granica s Republikom Srbijom) i SEETO pravac 2: pruga Podgorica-Tirana (veza s Republikom Albanijom). Kao najvažnija komercijalna luka predložena je luka u Baru, dok se aerodromi u glavnim gradovima podrazumijevaju kao ključne tačke povezivanja u vazdušnom saobraćaju.
Crna Gora nema mogućnost primjene pravne tekovine iz ovog poglavlja do dana pristupanja, ali je u obavezi da razvija strateški pristup trans-evropskim mrežama, koji podrazumijeva postizanje dogovora s EU o koridorima koji će biti dijelovi trans-evropske glavne/osnovne mreže. Pored toga, dobrosusjedska saradnja koja se u najvećem dijelu reflektuje u definisanju projekata od regionalnog značaja na koje će države zajednički raditi, osnov je za dalji napredak u pregovorima u okviru 21. poglavlja. Svakako, Crnoj Gori predstoji jačanje administrativnih i institucionalnih kapaciteta, kroz redovne obuke i treninge i nova zapošljavanja, zavisno od potreba.
Koristi od ovog poglavlja su višestruke i građani Crne Gore će ih u punoj mjeri osjetiti danom pristupanja. Prvenstveno se ogledaju u tome što ćemo uključivanjem saobraćajnica u glavnu mrežu dobiti brži i sigurniji prevoz putnika i robe, uklanjanje uskih grla i bolju frekventnost. Takođe, unaprijediće se elektroprenosni sistemi, a samim tim i obezbijediti bolja snabdjevenost energentima. Kako se ovo poglavlje prožima kroz poglavlja 14 – Saobraćajna politika i 15 – Energetika, napredak u njima će istovremeno značiti i napredak u 21. poglavlju. Najveći značaj trans-evropskih mreža ogleda se u mogućnosti da se značajni infrastrukturni projekti realizuju uz finansijsku podršku EU.
U svijetlu predstojećeg samita u Beču u avgustu 2015., na kojem će se zaokružiti Berlinski proces, izraženo je očekivanje da će se potvrditi predložene rute za osnovnu mrežu, kao i da će se nastaviti dogovori o utvrđivanju jedinstvene liste prioritetnih infrastrukturnih projekata (Single Project Pipeline), koji bi trebalo da rezultiraju implementacijom do 2030., a za koje se očekuje konkretna podrška kroz instrumente EU.
Radna grupa za ovo poglavlje formirana je u aprilu 2013. i broji 13 članova – 8 predstavnika državnih institucija i 5 iz civilnog sektora. Poglavlje je otvoreno na Međuvladinoj konferenciji, održanoj u Luksemburgu, 22. VI 2015.
Amina Bajrović, sekretar radne grupe
Tekst je objavljen u magazinu Diplomarius koji izdaje Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija Crne Gore
