Važnost poglavlja 25 – Nauke i istraživanja seogleda u činjenici da je u EU prepoznat značaj uticaja razvoja i primjene naučnih i tehnoloških dostignuća na razvoj ekonomije i cjelokupnog društva.
Ova povezanost je naročito vidljiva posljednjih decenija, tako da nauka, kao područje koje stvara novo znanje, dobija sve više na značaju prilikom kreiranja strategija razvoja evropskog društva.
Aktivnosti Unije u oblasti nauke i istraživanja su definisane Glavom 19 Ugovora o funkcionisanju EU, a član 179. ovog Ugovora navodi da je cilj EU jačanje naučnih i tehnoloških osnova evropske privrede, u cilju podizanja njene konkurentnosti i efikasnosti.
Stoga, EU promoviše međusobnu saradnju privrednogi naučno-istraživačkog sektora i podstiče naučno-istraživačku djelatnost i tehnološko razvojne projekte kako razvojnih centara preduzeća, tako i univerziteta i istraživačkih instituta u cilju efikasnijeg korištenja sinergetskog efekta.
U tom smislu, EU pruža podršku realizaciji naučnih istraživanja i programa za tehnološki razvoj u preduzećima, univerzitetima, istraživačkim institutima i centrima, kao i njihovoj međusobnoj saradnji.
Takođe, podržava saradnju s trećim zemljama i međunarodnim organizacijama u naučnoistraživačkom
i tehnološko-razvojnom radu, kao i širenje i korišćenje rezultata istraživačkih i tehnoloških djelatnosti Unije, uz snažnu podršku obrazovanju i mobilnosti istraživača u Uniji.
Ciljevi afirmacije nauke i istraživanja iskazani su u Lisabonskoj strategiji, posebno u njenom dijelu koji određuje cilj izdvajanja 3% BDP-a za istraživanja i razvoj. Radi povećanja efikasnosti i saradnje u istraživanju i razvoju inovacija, Evropska komisija je 2000. predložila stvaranje Evropskog istraživačkog prostora.
Cilj je smanjiti rasipanje energije i sredstava jer se oko 80% javnih naučnih istraživanja odvija na nacionalnom nivou. Navedeno je da se u tom cilju treba promovisati:
– stvaranje evropskog tržišta istraživanja, odnosno slobodnog prostora za kretanje znanja, istraživača
i tehnologija radi jačanja saradnje, podsticanja konkurentnosti i bolje alokacije raspoloživih
resursa,
– restrukturiranje evropskog pristupa istraživanju boljom koordinacijom istraživačkih aktivnosti i
politika na nacionalnom nivou i
– razvoj zajedničke evropske politike prema istraživanju, koja se neće odnositi samo na finansiranje istraživačkih aktivnosti, nego će uzimati u obzir i sve aspekte drugih nacionalnih i evropskih politika vezanih za istraživanja.
Pravne tekovine EU iz oblasti nauke i istraživanja zahtijevaju od država članica da preduzmu korake i sprovedu potrebne aktivnosti da bi se realizovao Evropski istraživački prostor, kao i da obezbijede primjenu okvirnog programa istraživanja.
Tekovine EU u ovom poglavlju ne zahtijevaju prenošenje pravila EU u pravni poredak zemlje.
Izradom odgovarajućih strateških dokumenata i uobličavanja zakonodavnog okvira u ovoj oblasti u Crnoj Gori se omogućio dalji razvoj i unaprijeđenja naučno- istraživačke djelatnosti.
Zakon o naučno-istraživačkoj djelatnosti, koji je stupio na snagu 6. decembra 2005, usaglašen je sa primarnim izvorima prava Evropske unije, za oblast nauke i istraživanja (Ugovor o evropskim zajednicama).
Pitanja iz oblasti nauke i istraživanja definisana su u Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju u Glavi 8 (Politike saradnje), odnosno članu 112 (Saradnja u oblasti istraživanja i tehnološkog razvoja).
U Crnoj Gori je za politiku u oblasti nauke i istraživanja zaduženo Ministarstvo nauke. U cilju uključenja naučno istraživačke zajednice u izradu strateških smjernica razvoja nauke, formiran je i Savjet za naučno-istraživačku djelatnost koji pruža podršku Ministarstvu u unaprijeđenju naučno-istraživačke djelatnosti, analiziranju stanja i dostignuća u nauci, davanje stručnih prijedloga Vladi itd.
Savjet, takođe, priprema Strategiju naučno-istraživačke djelatnosti i predlaže prioritete i aktivnosti za tekuću godinu. Naučno-istraživačkom djelatnošću u Crnoj Gori se bave i razvojni centri privrednih subjekata, visokoškolske ustanove, naučno-istraživački instituti i Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, čiji rad je regulisan posebnim zakonom.
Ministarstvo nauke ulaže velike napore da promoviše razvoj naučnog sektora i u tom smislu pružalo je podršku istraživačkoj zajednici putem informisanja i savjetovanja o međunarodnim programima naučne
saradnje, posebno o EU programima FP7, COST i EUREKA. Prihvaćene su inicijative crnogorskih istraživačkih timova koji su uključeni u tekuće evropske COST akcije.
Takođe se kontinuirano prate aktivnosti novog okvirnog programa HORIZON 2020. Pored toga, odobren je projekat ,,Inovacije, nauka i visoko obrazovanje” (HERIC – Higher Education and Research for Innovation and Competitiveness) koji ima za cilj da se osnaži kvalitet i relevantnost visokog obrazovanja i istraživanja u Crnoj Gori kroz reformu sistema finansiranja i obezbjeđenja kvaliteta visokog
obrazovanja i jačanjem kapaciteta za istraživanje i razvoj.
Ministarstvo je, takođe, realizovalo veliki broj konkursa za bilateralnu, naučnu i tehnološku saradnju. Vlada Crne Gore je 2011. usvojila je Studiju izvodljivosti za uspostavljanje centara uspješnosti i Studiju izvodljivosti za uspostavljanje naučno-tehnološkog parka u Crnoj Gori.
Ministarstvo nauke godišnje raspisuje konkurs za sufinansiranje nacionalnih naučno-istraživačkih projekata. Postojanje licenciranih naučno-istraživačkih ustanova u Crnoj Gori, među kojima su i tri univerziteta, je odlična akademska i tehnološka podrška kreiranju centara uspješnosti i tehnoloških parkova kao značajnih komponenti tržišno orjentisanog tehnološkog razvoja i ekonomije zasnovane na znanju.
Napori koji se preduzimaju posljednjih godina su pokrenuti u cilju poboljšanja ukupnog stanja u naučno-istraživačkom sektoru Crne Gore, jer se mora primijetiti da i pored velikog broja aktivnosti naučno-istraživački rad nije adekvatno zastupljen u Crnoj Gori.
Prema studiji Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti u Crnoj Gori 1.462 zapošljena radi u inovativno-istraživačkim institucijama ili 0.88% od zapošljenih u Crnoj Gori. Na doktorskim studijama se nalazi oko 300 studenata, pri čemu 40% na društvenim, 37% na medicinskim, 15% na inžinjerskim i 4% na prirodnim naukama. Studija navodi da je udio stanovnika sa tercijarnim obrazovanjem, u populaciji starosti od 25 do 64 godine, porastao na 9.5% (u EU 27 – 22.5%). Godišnje se u Crnoj Gori odbrani 0.16 doktorskih teza na 1000 stanovnika starosti 25-94 godine. Prosjek u EU je 1.5%.
Kao posljedica tog stanja, primjetno je da naučno-istraživački sektor karakteriše slaba infrastruktura i nedovoljan istraživački kadar, mali broj naučnih radova u međunarodnim časopisima i zanemarljiv broj patenata i inovacija. U privrednom sektoru je zanemaren naučno-istraživački rad, tako da je 90% istraživačkog kadra zapošljeno na visokoškolskim ustanovama u Crnoj Gori, dok je u svijetu 60-70% u privredi, 10% u nacionalnim laboratorijama a 20% na univerzitetima.
Nedovoljno finansijsko ulaganje u nauku u Crnoj Gori rezultira skromnom konkurentnošću, marginalnom međunarodnom reputacijom i sporadičnom prisutnošću u privrednom i javnom životu. I pored respektabilnih postignuća pojedinaca, naučno-istraživačkom sektoru u Crnoj Gori nedostaje kontinuirana javna i finansijska podrška, posebno privrednog sektora.
Sporazumom o stabilizaciji i pridruživanju (SSP) Crna Gora se obavezala da će sarađivati sa EU na podsticanju saradnje na civilnim naučnim istraživanjima i tehnološkom razvoju, na temelju uzajamne koristi, raspoloživosti sredstava i odgovarajućeg pristupa njihovim relevantnim programima.
Sporazumom je istaknuto da će se saradnjom naročito obuhvatiti prioritetne oblasti povezane s acquis-em u oblasti istraživanja i tehnološkog razvoja. Imajući u vidu preduzete aktivnosti posljednjih
godina u promovisanju i poboljšanju stanja u sektoru nauke i istraživanja u Crnoj Gori i ostvarene rezultate ne očekuju se problemi u pregovorima u ovom poglavlju. Crna Gora je usaglasila svoje strateške ciljeve sa glavnim opredeljenjima EU u ovom sektoru.
Međutim, ipak se mora primijetiti, da bi u Crnoj Gori nauka, istraživanje i inovacije imale značajniji uticaj na održivi razvoj, potrebno je bolje urediti pristup finansiranju istraživanja i inovacija. Neophodno je veće ulaganje u nauku, obrazovanje i tehnologiju kako na nivou države, tako i u samim preduzećima jer je kvalitetan naučno-istraživački sistem uslov uspješnog razvoja cijelog društva.
Dr Mladen Perazić, rukovodilac Sektora za obrazovanje Privredne komore Crne Gore
Tekst objavljen u časopisu Evropski puls koji izdaje Centar za građansko obrazovanje (CGO)
